Prilepski kontrasti

Tekst politikologa Miloša Meljanca, inače potomka dalmatinskih Srba kolonista iz Makedonije, predstavlja pokušaj problematizacije odnosa vlasti prema prošlosti, ili onoga što u savremenoj humanistici spada u domen kulture sećanja. Autor je kombinovao klasičnu istoriografsku metodologiju sa rezultatima svojih iscrpnih terenskih istraživanja, koristeći se i usmenim svedočanstvima kao legitimnim istorijskim izvorom.

U središtu njegove pažnje je odnos makedonskih vlasti prema spomen-obeležjima različite provenijencije, premda je ova tema bila više povod za sveobuhvatniju raspravu negoli jedina tema kojom se autor zanimao. Ta tematska slojevitost svakako spada u kvalitete ovog rukopisa čiju originalnost i inventivnost naročito potkrepljuju obimna terenska istraživanja koja je Meljanac sa puno entuzijazma obavio, sakupivši tom prilikom neobično vrednu istorijsku građu.

Struktura rukopisa je prilagođena tematsko-hronološkom principu i čini ga pet poglavlja. Autor je svestan različite percepcije balkanskih ratova među balkanskim narodima i naziva je metaforično „oslobodilačko-okupatorskom nejednačinom“. Slika ulaska srpske vojske u Prilep iz dve sasvim suprotstavljene perspektive prezentuje Meljanca kao savesnog, spretnog, ali i poštenog istraživača.

Drugo poglavlje predstavlja istorijski osvrt na bugarsku okupaciju Makedonije, etničko čišćenje tamošnjih Srba i denacionalizaciju Makedonije, a naročito prilepskog kraja. Autor pritom čitavu priču, koja će se možda nekome učiniti jednostranom ili preteranom, potkrepljuje sa nekoliko izvora prvog reda.Period socijalizma i „bratstva i jedinstva“ u Makedoniji sagledan je u okviru treće glave koja seže do 1991. godine i proglašenja samostalne Makedonije. Njome je autor elaborirao tezu o posleratnom suzbijanju srpskog elementa koje je, prema njegovom svedočanstvu, u okolini Prilepa imalo razmere etničkog čišćenja. Ono što naročito upada u oči je sposobnost autora, koji inače nije profesionalni istoričar, da sa lakoćom „šeta“ i prilagođava se raznim istoriografskim žanrovima. Biografija Vanče Burzevskog, čijom se kontroveznom ulogom u agrarnoj reformi autor posebno bavi, to slikovito potvrđuje. Meljanac analizira sva raspoloživa dokumenta i ukazuje na zle namere tadašnjeg političkog vrha Makedonije, koje su naškodile ne samo predratnim srpskim kolonistima, već i samim Makedoncima. U tom smislu, primer neuspelog iseljavanja dve srpske porodice je veoma upečatljiv.Čitava ova priča o kolonistima (koju u metodološkom i saznajnom smislu smatramo izuzetno korisnom) poslužila je autoru kao uvod u centralnu temu, tj. odnos makedonskog komunističkog rukovodstva, ali i Makedonske pravoslavne crkve prema spomen-obeležjima srpskih vojnika. Glavni autorov metod - komparacija - dolazi do izražaja u drugom delu ovog poglavlja u kome on poredi mesto i status srpskih, nemačkih i bugarskih „mesta sećanja“ (prvenstveno vojnih grobalja i spomen-kosturnica) koja su imala u kulturnoj politici socijalističke Makedonije.Odnos makedonskih vlasti prema tom pitanju se očito nije promenio ni u nezavisnoj Makedoniji, nakon 1991. godine. Ono što ne promiče pažnji Meljanca je naprasna promena u odnosu skopskog režima prema nemačkim vojničkim grobljima. Tu ponovo dolazi do izražaja talenat autora da precizno raščlani činjenice i dovede ih u logički red. Upoređujući fizičko stanje namačkog vojnog groblja u Prilepu sa tamošnjom spomen-kosturnicom srpskih vojnika, autor zaključuje da je u pitanju očigledna nesrazmera koja zaslužuje i dublju sociološku analizu. Pozivajući se na logiku geografske, nacionalne, verske, ali i vrednosne distance, Meljanac ukazuje na „obrnuto proporcionalne uticaje“ pomenutih faktora.

Poslednjim poglavljem autor pokušava da sumira znanja o kulturi pamćenja u Srbiji i Jugoslaviji, kako bi „makedonski primer“ smestio u odgovarajući kontekst i povukao paralele. Pored ekskursa o „nacionalnoj autodestrukciji“ srpskih elita u jugoslovenskoj državi (o kojoj se može diskutovati), Meljanac analizira i ponašanje nadležnih državnih organa Srbije prema sopstvenom kulturnom nasleđu u regionu, nailazeći na indolenciju i neznanje. Štaviše, svest o negovanju kulture sećanja mimoilazi i potomke ljudi čija je spomen-obeležja autor proučavao. Ako je neko usled polemičkog tona i na momente emotivne leksike sumnjao u Meljančeve motive, završna celina zaključka, posvećena uzajamnoj bliskosti i razumevanju između Srba i Makedonaca, definitivno će ga u tome razuveriti. Ova knjiga predstavlja značajan prilog proučavanju srpsko-makedonskih odnosa, demografske istorije Povardarja ali i odnosa balkanskih država prema sopstvenoj prošlosti.

U Beogradu, 19. maja 2014.
Dr Vladan Jovanović