Tumačiti Rembranta

Zoran GAVRIĆ (prir. i prev.)

Priređivač i pevodilac ovog zbornika u obzir je uzeo one rasprave merodavnih autora, koje ne samo predstavljaju nezaobilaznu literaturu u izučavanju Rembrantove umetnosti, nego ispunjavaju uslov da u njima sadržane analize neposredno dotiču problem odnosa videćeg i viđenog. Autori tih rasprava, u prevodu samog priređivača, predstavljaju velika imena nauke o umetnosti: Alojz Rigl, Jan Bjalostocki, Maks Imdal, Volfgang Štehov, Ketrin Skalen, Lars. O. Larson, Margaret Dojč Kerol, Kenet Krejg i Bendžamin Binstok.

Sve ove rasprave kao polazište uzimaju ono što je Alojz Rigl, u svome tumačenju Rembrantovih grupnih portreta, postavio kao rešenje problema pomirenja unutrašnjeg i spoljašnjeg jedinstva, ili u terminima teorije opažanja: odnos između jedinstva slikovnog prostora i prostora posmatrača. U svojoj raspravi Suknari, A. Rigl pokazuje kako je Rembrant problem grupnog portreta rešio na taj način “što su sve figure na slici, sa jedne strane, subordinisane jednom govorniku do unutrašnjeg jedinstva, a sa druge strane, istovremeno, i posmatraču do spoljašnjeg jedinstva”.

Polazeći od toga tumačenja, Maks Imdal, u jednoj od svoje četiri rasprave koje se pojavljuju u ovom zborniku, polazeći upravo od te Riglove teze, uz pomoć svoga ikoničkog metoda, Rembrantov neprocenjivi učinak u razrešenju ovoga problema vidi u režiji unutar ovoga roda slike, čije je najvažnije postignuće to pomirenje unutrašnjeg i spoljašnjeg jedinstva slike, koje svoju najvišu tačku dostiže na njegovoj slici Suknari, i to tako što “na sceni ostvarena grupa suštinski postoji zahvaljujući tome što ona posmatrača scenski i prostorno dovodi u vezu sa sobom kao protivnu stranu”. Uz pomoć ikonološke analize, Bendžamin Binstok, sa druge strane, u svojoj raspravi, kao ključ za odgonetanje onog “Riglovog pitanja” uzima umetnikove pripremne crteže za ovu sliku, rađene na računovodstvenim knjigama prikazanih ličnosti tokom njhovog dogovora sa umetnikom o narudžbini. Učinak pomirenja unutrašnjeg i spoljašneg jedinstva ostvaren je tako što je na samoj slici prikazan događaj u kojem portretisani suknari gledaju u te pripremne crteže i u Rembranta, koji je “ispred” njih, upravo na onome mestu koje će kasnije zauzeti svaki posmatrač ove slike. Ovaj osnovni kriterijum zadovoljavaju i sve ostale rasprave iz ovoga zbornika, pa tako, na primer, V. Štehov scenu prepoznavanja, na Rembrantovim prikazima teme Večera u Emausu, koja je dugo bila predmet interesovanja zapadnjačke umetnosti u celini, tumači kao ikonografski sadržaj koji ovaj barokni majstor uvek iznova uzima iz Jevanđelja po Luki (“Tada se njima otvoriše oči i poznaše ga. I njega nestade”), dok K. K. Krejg, u analizi Rembrantovih prikaza zaklanog vola, odbacuje opšte prihvaćeno mišljenje u nauci o umetnosti da je tu reč o ideji smrti, ili da su ti prikazi u nekoj vezi sa temom momento mori, i nudi tumačnje, po kojem prikazi zaklanog vola nisu ništa drugo nego vizuelno prečišćene scene ponovnog viđenja oca sa izgubljenim sinom. Pošto nijedan od autora ovih rasprava, u analitičkom postupku, nije mogao da zaobiđe problem svetlosti u Rembrantovom slikarstvu, kao ujedinjujući momenat slikovnog prostora, priređivač ovoga zbornika je toj temi posvetio posebnu pažnju, u svojoj zaključnoj studiji o boji, svetlosti i onome što imenuje teorijski termin holandskog jezika toga vremena: houding. U značenjsku višeslojnost ovoga termina autor nas uvodi uz pomoć klasične studije Volfganga Šenea o ulozi svetlosti u umetnosti, nudeći tumačenje po kojem ovaj termin u Rembrantovoj umetnosti treba dovoditi u vezu sa prostorno-vremenskom harmonijom, kojoj nije potrebno došaptavanje narativnog predloška, jer se temporalnost na Rembrantovim slikama ostvaruje kako zahvaljujući kompozicionim rešenjima, tako i zahvaljujući boji kao svetlosnoj emanaciji materijalnog pigmenta.

Svojim ukupnimm sadržajem i priređivačevom tezom, ovaj zbornik rasprava, koji donosi duboke analize Rembrantove umetnosti, privlači pažnju ne samo istoričara umetnosti, nego i onih iz srodnih disciplina kakve su filozofija umetnosti i teorija umetnosti. Pažljivom i usredsređenom čitanju svih petnaest rasprava u ovom zborniku, sa istovremenim osvrtanjem na reprodukcije umetnikovih dela, uveliko doprinosi rešenje grafičkog oblikovanja, čiji je autor Mile Grozdanić, veliki srpski majstor u tom stavaralačkom poslu. Takvo čitanje omogućuje, pre svega, to što su sve reprodukcije u ovom zborniku “apotekarski tačno” raspoređene neposredno uz delove tekstova koji se na njih odnose, a onda i širina stubaca koja ne zamara oči, i posebno, grafička rešenja uvodnih stranica u svaku od ovih rasprava, koja izborom detalja naznačuju o čemu tu treba da bude reč. Ovakve knjige, kao i svugde u prosvećenom svetu, predstavljaju dragocen doprinos disciplini nauke o umetnosti i njenom akademskom opstojanju. One nas podsećaju na pouke istoričara kulture i umetnosti, da do razumevanja unutrađnje sadržine vremena i sveta najpre možemo doći razmatranjem reprezentacija duha, velikih umetničkih postignuća, čija je jedna od funkcija da to znanje prenesu potomstvu.